ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ: ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ

Δεν είναι η πρώτη φορά που ένας Έλληνας σκηνοθέτης βουτάει στα βαθιά μιας τόσο πικρής σελίδας της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ωστόσο εδώ έχουμε κάποιες καινοτομίες που αναμένεται (αν δεν έχουν ξεκινήσει ήδη) να προκαλέσουν συζητήσεις από την πλευρά της αριστεράς.

Η Ψυχή βαθιά δεν είναι μια ιστορία για τον εμφύλιο. Είναι μια ανθρώπινη ιστορία που ζει μέσα στον Εμφύλιο. Ο σκηνοθέτης δεν εξετάζει τα αίτια, ούτε ενδιαφέρεται για το ακριβές πλαίσιο όσων προηγήθηκαν της εποχής. Ξέρει όμως πως όλα αυτά βγαίνουν αβίαστα μέσα από την αφήγηση και πράγματι βλέποντας την ταινία ισχύει. Στα βουνά του Γράμου ο Εθνικός και ο Δημοκρατικός στρατός δίνουν την ύστατη μάχη για την επιβίωση και την τελική επικράτηση. Τα δύο αυτά άκρα της ιστορίας φωτίζονται επαρκώς μέσα από την σχέση δύο αδερφών που συμμετέχουν υπηρετώντας ο καθένας στην καθεμια από τις δύο πλεύρες. Ο συμβολισμός είναι ξεκάθαρος. Η Ελλάδα είναι μια χώρα ανάδελφη. Ένα έθνος χωρισμένο στα δύο. Αδερφός σκοτώνει αδερφό. Φίλος σκοτώνει φίλο. Μέσα τους υπάρχει πάντα αυτή η σκέψη "Απέναντι έχω/σκοτώνω τον αδερφό μου". Σκέψη πικρή, μα αληθινή.

Δεν είναι επίσης η πρώτη ταινία για αυτόν τον πικρό εμφύλιο. Στην Ισπανία οι ταινίες αυτές αποτελούν σταθερή θεματική αξία (με πιο λαμπρή ίσως την περίπτωση του Λαβύρινθου του Πάνα, που με εξαίσιο αλληγορικό τρόπο μεταφέρει στον θεατή την τελική επικράτηση και τους εφιάλτες της ισπανικής κοινωνίας που της μεταφύτεψε στο μυαλό ο Φράνκο). Το στοιχείο της ουδετερότητας στην αφήγηση συγκλονίζει σε μεγάλο βαθμό. Ο Π. Βούλγαρης έχει μια μεγάλη διαδρομή στον κινηματογράφο και δεν είναι τυχαίος. Η πολιτική του θέση ξεκινούσε πάντα από τα αριστερά. Αυτό βέβαια δεν τον δεσμέυει εκφραστικά. Όλες οι ανάλογες ελληνικές ταινίες έχουν σαν βασικό άξονα αυτή την αριστερή λογική. Όλες όμως εκφράζουν και την έντονα φορτισμένη πολιτικά εποχή τους. Πως θα μπορούσε ο Αγγελόπουλος στον "Θίασο" να μιλήσει για έθνος με μοιρασένους ρόλους? Πως ο Σιωπαχάς στην "Κάθοδο των 9" θα έπρεπε να εκφραστεί στα χρόνια της Αλλαγής και της τελικής πολιτικής συμφιλίωσης (το 1983 έχει αναγνωριστεί η Εθνική Αντίσταση)? Τι να κάνει ο Κούνδουρος στους "Παράνομους" το 1958 όταν το αίμα και η πίκρα ακόμα στάζουν? Ίσως η πιο ενδιαφέρουσα προσέγγιση στην λογική του Π. Βούλγαρη να βρισκεται στην Βασιλική του Β. Σερντάρη (που και εκεί Εθνικοί και Δημοκρατικοί γίνονται μεταφορικά ένα κουβάρι μέσα από την σχέση της βασικής ηρωίδας και του αξιωματικού).

Στην Ψυχή βαθιά όμως η ιστορία δεν ξαναγράφεται,όπως άδικα ειπώθηκε, αλλά λέγεται με διαφορετικό τρόπο. Δεν υπάρχουν κακοί δεξιοί και καλοί αριστεροί. Υπάρχουν άνθρωποι που που συνεχώς μεταμορφώνονται από καλούς σε κακούς και το ανάποδο. Άνθρωποι που ο πόλεμος αλλάζει το ριζικό τους συνέχεια μέχρι να διασωθούν και να φτάσουν στο τέρμα. (Θέλετε να δούμε την ίδια προσέγγιση σε ένα πιο μοντέρνο θέμα? Αν ναι θυμηθείτε το Crush του Πολ Χάγκις). Ο σκηνοθέτης θέλει να μιλήσει με τους θεατές με βασικό σκοπό του την ανάδειξη της καταστροφής από την βια αλλά και της ανθρωπιάς, δύο στοιχεία που παλεύουν όσο και οι Εθνικοί τους Δημοκρατικούς. Η λέξη ελπίδα φωτίζεται και εδώ πολύ καθαρά όπως και σε όλο το έργο του Βούλγαρη.

Εντυπωσιακές οι αναφορές στο αρχαίο δράμα. Οι δημοκρατικοί που διαπερνούν μια λίμνη σαν να πηγαίνουν στον Αχέροντα, ο γέροντας (ο Βέγγος σε μια σπαρακτική σκηνή) που σαν άλλος Πρίαμος παρακαλάει για να κλάψει και να κηδέψει το νεκρό σώμα του εγγονού του. Οι αναφορές είναι αρκετές και αξίζει να τις προσέξετε. Όπως και την καθαρή πολιτική τοποθέτηση πως ο εμφύλιος αυτός υποκίνηθηκε και τερματίστηκε από τα ξένα κέντρα αποφάσεων και το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής. Οι Δυτικοί με την έντονη παρουσία τους και οι Σοβιετικοί με την ολοφάνερη απουσία τους. Πράγμα που δεν απέχει και πολύ από την τεκμηριωμένη ιστορική αλήθεια.

Τα νεαρά αγόρια Χρήστος Καρτέρης και Γιώργος Αγγέλκος δίνουν δύο πολύ καλές ερμηνείες. Εξαιρετικοί είναι οι Βαγγελής Μουρίκης και Γιώργος Συμεωνίδης (η τελική σκηνή τους πραγματικά είναι η κορυφαία της ταινίας). Και το υπόλοιπο καστ δίνει καλές ερμηνείες γεγονός που έτσι κι αλλιώς επιβεβαιώνει την καλή σχέση του Βούλγαρη με τους ηθοποιούς του. Τεχνικά η ταινία χαρακτηρίζεται ως αρτια. Θέλω να σταθώ λίγο παραπάνω στην καταπληκτική φωτογραφία του Σίμου Σαρκετζή. Ο τρόπος λήψης και κινηματογράφισης δίνει νέα πνοή στην αφήγηση των ιστορίων του συγκεκριμένου σκηνοθέτη. Χωρίς να προδίδει τα αγαπημένα κοντινά εκφραστικά πλάνα τρυφερότητας του Βούλγαρη στα πρόσωπα των ηρώων κανει την αφήγηση πιο μοντέρνα. Όπως επίσης θα σταθώ και στην εξαίσια μουσική του Γιάννη Αγγελάκα. Με την αλά Σανταολάγια αισθητική του ο συνθέτης χρωματίζει τα συναισθήματα και τις εικόνες με το ηχόχρωμα της εποχής και της περιοχής. Λιτός αλλά απόλυτα εκφραστικός, ο ήχος της μουσικής του είναι ο ήχος του χώματος, ο ήχος της θλίψης των ανθρώπων στη Μακεδονία του '49.

Συμπέρασμα: Δεν είναι η σπουδαίοτερη ταινία του Παντέλη Βούλγαρη για μένα. Τον προτιμώ στις μικρές ταινίες του για τις μεγάλες στιγμές των ανθρώπων (Προξενιό της Αννάς, ¨Ησυχες μέρες του Αυγούστου, Όλα είναι δρόμος). Είναι όμως μια σημαντική ταινία για τον εμφύλιο που θέλει να μιλήσει στις καρδίες των ανθρώπων που θα την δουν, νέων και παλιών.

ΥΓ: Είναι αδυναμία του ελληνικού κράτους που δεν μπορεί να διδάξει στα παιδιά την ιστορία της εποχής 1945-1949. Συνήθιζεται η διδασκαλία να τελειώνει λίγο μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Όπως επίσης συνηθίζεται η διδασκαλία να απασχολείται με θέματα που έχουν να κάνουν με το 1821 (που φυσικά δεν κάνει τόσο τζιζ όσο τα νεώτερα χρόνια ιστορίας). Για αυτό και κάποιοι αετονύχηδες ξεκίνησαν την καπήλευση και την πολεμική τους στην Ψυχή Βαθιά προφανώς ξεχνώντας τον ιστορικό ρόλο που έπαιξε η κάθε πλευρά. Το να ξεκινήσει μια κουβέντα με αφορμή την ταινία για τον εμφύλιο θα είναι πολύ καλό. Φοβάμαι όμως πως κάποιοι απλά θα κάνουν τη βαβούρα τους όπως συνήθως. Το τι θέση θα πάρετε όμως εσείς είναι καθάρα δικό σας θέμα.