FILM NOIR - ΣΤΗ ΜΑΓΕΙΑ ΤΟΥ ΣΚΟΤΕΙΝΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Η νύχτα αυτή ήταν πιο σκοτεινή από κάθε άλλη. Η βροχή έπεφτε καταρρακτωδώς. Ο ντετέκτιβ Μπλαντσαρτ οδηγούσε βιαστικά. Το όπλο του ήταν παρατημένο στη θέση του συνοδηγού. Στην άλλη άκρη της πόλης είχε ανακαλυφθεί ένα πτώμα και οι οδηγίες ήταν σαφείς. Έπρεπε να βοηθήσει στην έρευνα για την ανεύρεση του δολοφόνου. Όλα έδειχναν πως είχαν να κάνουν με κάποιον μανιακό που… όπως ίσως καταλάβατε αυτές είναι λίγες λέξεις που θα μπορούσαν να θυμίσουν τη συγγραφή ενός σεναρίου μιας σκοτεινής ταινίας με μυστήριο, έρευνα, όπλα, σκληρούς άντρες, μοιραίες γυναίκες. Με άλλα λόγια η Μαύρη Ντάλια του Τζειμς Ελροι μας έδωσε την αφορμή να ασχοληθούμε σήμερα με μια άκρως μυστηριακή μουσική αίσθηση, μοναδική που μόνο ένα φιλμ νουάρ μπορεί να δώσει. Φιλμ νουαρ, οι προβολείς χαμηλώνουν και το πανί γεμίζει εικόνες και σασπενς

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΜΑΥΡΗ ΝΤΑΛΙΑ (MARK ISHAM – σκηνοθεσία Μπραιαν Ντε Πάλμα, παίζουν Τζος Χαρτνετ, Σκαρλετ Γιοχανσον, Ααρον Εκχαρτ, Χιλαρι Σουανκ, σεβάριο βασισμένο πάνω στο ομώνυμο βιβλίο του Τζειμς Ελροι)

Το νουαρ είναι μια ειδική κατηγορία ταινιών που γεννήθηκε λίγο μετά το ξέσπασμα του Β παγκοσμίου πολέμου. Από τις πρώτες ταινίες αυτής της κατηγορίας είναι «Το γεράκι της Μάλτας» του Τζον Χιούστον, το οποίο φέτος κλείνει 65 χρόνια από την προβολή του. Η τεχνική του νουαρ απαιτεί η ασπρόμαυρη φωτογραφία να απεικονίζει την μυστηριακή διάθεση του σκηνοθέτη. Μπορεί να αποτελεί αγγλοσαξωνικό τύπο δημιουργίας όμως η βασική του επιρροή προέρχεται από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, που την εποχή του μεσοπολέμου μεσουρανούσε. Ο όρος μάλιστα φιλμ νουαρ γεννήθηκε το 1946 στη Γαλλία από τους Γάλλο κριτικούς κινηματογράφου προκειμένου να δώσουν έναν ορισμό σε αυτού του είδους τις ταινίες. Ήταν σχεδόν η ίδια εποχή που ο Τρυφό, ο Γκοντάρ, ο Σαμπρόλ αγάπησαν αυτό το παραμελημένο παιδί του αμερικάνικου σινεμά και του έδωσαν την πρέπουσα θέση. Κι όμως ο όρος νουαρ ήταν άγνωστος στους περισσότερους κινηματογραφιστές και ηθοποιούς όσο ασχολούντουσαν με το είδος εκείνα τα χρόνια.

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΤΟ ΓΕΡΑΚΙ ΤΗΣ ΜΑΛΤΑΣ - Νο 05 03.00 (ΑΝΤΟΛΦ ΝΤΟΙΤΣ από την Βρετανία, σπουδαίος μουσικός της δεκαετίας του 50, 1941σκηνοθεσία Τζον Χιουστον, παίζει ο Χαμφρει Μπογκαρτ)

Η λέξη νουαρ στα γαλλικά σημαίνει μαύρο. Ίσως γιατί με το νουαρ ήθελαν να δηλώνουν ένα ονειρικό ταξίδι σε έναν κόσμο γεμάτο ερωτισμό, συγκρούσεις και απροσδόκητες εξελίξεις. Συμπυκνώνει στις εικόνες του, την περιπέτεια, την αστυνομική έρευνα, την έννοια του άγραφου και γραπτού δίκαιου που είχαν τα γουέστερν, τον ερωτισμό και το ρομάντζο μιας αισθηματικής ταινίας, τη μουσική, τον χορό και τα τραγούδια όπως το μιούζικαλ και σε κάποιες περιπτώσεις και το κωμικό στοιχείο. Όλα αυτά μαζί μπορούν να δώσουν το φιλμ νουάρ

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΤΖΙΛΝΤΑ – ΑΜΑΝΤΟ ΜΙΟ – (1946 - παίζουν Ρίτα Χειγουωρθ, Γκλεν Φορντ, σκηνοθεσία Τσαρλς Βιντορ)

Πολλά από τα φιλμ νουάρ της κλασσικής περιόδου έδωσαν στους καλλιτέχνες μπροστά και πίσω από τις κάμερες την απόλυτη ελευθερία να εκφραστούν κινηματογραφικά χωρίς να συμβιβάσουν τα όνειρα τους με τις απαιτήσεις των στούντιο. Ήταν ταινίες χαμηλού κόστους, οι Αμερικανοί θεωρούσαν το νουάρ b-movies, με ή χωρίς σπουδαία ονόματα πρωταγωνιστών, σκηνοθετών ή σεναριογράφων (τουλάχιστον όχι στην εποχή τους). Χωροταξικά οι κλασικές νουάρ ταινίες σου δίνουν όσα χρειάζεσαι να ξέρεις, προτάσσουν τη σημασία των αρχετυπικών ηρώων τους και αιχμαλωτίζουν με πειστικότητα τη ροή του σεναρίου, όπου ακόμη και σε χαρούμενες σκηνές παραμονεύει πάντα ένας αδιόρατος φόβος. Ένας από τους πρωταγωνιστές ταινιών νουάρ συμπυκνώνει το απόσταγμα του φιλμ νουάρ σε μια φράση του στο «Σταυροδρόμι της αμαρτίας»: «Νιώθω στριμωγμένος σε κάποια σκοτεινή γωνία. Με χτυπούν αλλά δεν μπορώ να καταλάβω ποιος».

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΡΕΒΕΚΚΑ - νο 01 – να ξεκινάει στα 14 δεύτερα 04.30(1940, Φραντς Γουαξμαν, υποψήφιος για Όσκαρ μουσικής, σκηνοθεσία Αλφρεντ Χιτσκοκ βασισμένο σε μυθιστόρημα της Δαφνη Ντε Μοριέ, παίζουν Λωρενς Ολιβιε Τζοαν Φονταιν)

Οι ταινίες νουάρ θεωρούνται αμερικανική έμπνευση ωστόσο και στην Ευρώπη υπήρξαν έξοχα δείγματα του. Το κυνηγητό της Επιτροπής Αντιαμερικανικών ενεργειών του γερουσιαστή Μακάρθι εξανάγκασε κάποιους δημιουργούς για να ζήσουν να καταφύγουν στην ανεκτική Ευρώπη. Η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία ήταν μερικές από τις χώρες που δέχτηκαν επιδράσεις από αυτό το γεγονός. Ένα τέτοιο παράδειγμα «μετανάστη» είναι ο Ζυλ Ντασέν είχε ήδη ασχοληθεί στην Αμερική με τη νουάρ αισθητική και δεν την άφησε όταν μετακόμισε στην Ευρώπη γυρίζοντας το περίφημο Ριφιφι του. Αυτή η μυστηριακή σκοτεινή αισθητική και μόνο που διαθέτει ήταν αρκετή για να επηρεάσει σκηνοθέτες να ασχοληθούν με το φιλμ νουαρ. Ο Βισκόντι, ο Κουροσάβα, ο Τρυφό, ο Τζόζεφ Κότεν είναι σκηνοθέτες που έδωσαν τα δικά τους έξοχα νουάρ δείγματα. Και βέβαια πολύ αργότερα και άλλοι ευρωπαίοι και ασιάτες δημιουργοί αλλά αυτό θα μας απασχολήσει μετά το μουσικό θέμα που ακολουθεί

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΡΙΦΙΦΙ - Νο 01 - 02.08 (1955, Μουσική Ζωρζ Ορικ, Σκηνοθεσία - Ζυλ Ντασσεν, βραβείο σκηνοθεσίας στις Κάννες)

Ο πρωταγωνιστής έχει πάντα σκοτεινό παρελθόν και ένα μυστικό, το οποίο βέβαια πάλευε να ξεκαθαρίσει στη διάρκεια της ταινίας με το περίστροφο του. Ήταν πάντα ερωτευμένος με την μοιραία γυναίκα του σεναρίου, μια φαμ φαταλ χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς που με όπλο ακαταμάχητο την γοητεία της μπορούσε να χειραγωγήσει κάθε άντρα προκειμένου να εξασφαλίσει χρήμα και εξουσία. Για τον πρωταγωνιστή η γυναίκα αυτή προκαλεί τον πόθο και το έπαθλο για τα βάσανα του. Η Μπαρμπαρα Στανγουικ, η Λάνα Ταρνερ, η Λωρέν Μπακολ, Η Ριτα Χειγουωρθ, η Τζειν Γκρειρ είναι χαρακτηριστικές ντίβες του νουαρ που σαγήνευσαν θεατές επί θεατών σε κάθε προβολή. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι τύποι γυναικών όπως οι αντιηρωίδες που χλευάζουν τον όρο μοιραία και ακόμα και αυτές που σχίζουν τα ιμάτια τους για να παντρευτούν τον σκληρό ήρωα αλλά συνήθως είναι αδιάφορες για τον γόη της ιστορίας μας.

ΜΟΥΣΙΚΗ - ΣΠΕΛΜΠΑΟΥΝΤ - Νο 01 και 04 (Μικλος Ροζα, 15 φορές υποψήφιος για Όσκαρ μουσικής, το κέρδισε για αυτή τη δουλειά του, όπως και για το Μπεν Χουρ, σκηνοθεσία Αλφρεντ Χιτσκοκ, παίζουν Ινγκριντ Μπεργκμαν, Γκρεγκορυ Πεκ

Κατά τα άλλα το νουάρ έχει κι άλλα ευδιάκριτα στοιχεία που παρατηρούμε στην διάρκεια της ταινίας. Το σύστημα ασφάλειας και δικαιοσύνης είναι αναποτελεσματικό, η αστυνομία διεφθαρμένη, η ομοσπονδιακή κεντρική κυβέρνηση άτολμη, η γυναίκα επίσης εδώ φανερώνει αντιφατικές σκέψεις της για την οικογένεια και την κοινωνία. Τι μπορεί να φανερώνουν όλα αυτά? Μα φυσικά μια κριτική σκέψη για το ίδιο το σύστημα και το Αμερικάνικο όνειρο. Μπορεί ο κινηματογράφος την εποχή του μεσοπολέμου και στη διάρκεια του Β παγκοσμίου να δίνουν ένα αισιόδοξο μήνυμα για την Αμερική όμως οι δυσκολίες του πολέμου και η ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα αργότερα έδωσαν έναν πιο σκοτεινό τόνο στο Χολυγουντ. Τις δεκαετίες του 60 και 70 η ψυχολογία της Αμερικής δέχτηκε ανεπανόρθωτα τραύματα με τις δολοφονίες των αδερφών Κένεντι και του Μάρτιν Λουθερ Κινγκ, το Βιετναμ, το Γουτεργκειτ. Αυτά όμως μετέβαλλαν το νουαρ σε μια νέα έκφραση το νέο νουάρ

ΜΟΥΣΙΚΗ – Ο ΤΑΞΙΤΖΗΣ Νο 14 – 03.36 (1975 σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορτσέζε παίζουν Ρομπερτ Ντε Νιρο, τζοντι Φοστερ, Σιμπιλ Σεπαρντ, Χαρβει καιτελ, μουσική Μπερναρ Χερμαν, το τελευταίο σάουντρακ που συνέθεσε)

Τη δεκαετία του ’60 το κλασσικό ασπρόμαυρο νουάρ θα δώσει τη θέση του στο νέο νουάρ. Οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στην Αμερική θα αφήσουν τα ίχνη τους και στον κινηματογράφο. Το αμερικάνικο όνειρο τραυματίζεται και αυτό αποτυπώνεται στα καρέ. Ο πολιτικός σχολιασμός και η έγχρωμη εικόνα θα κάνουν την εμφάνιση τους. Η αισθητική βέβαια και οι βασικοί κανόνες του κλασσικού νουάρ δεν χαθούν ολότελα. Αρκετοί σκηνοθέτες θα τα αναπαραστήσουν όλα αυτά πολύ πιστά δίνοντας μάλιστα και νέο στίγμα στην ιστορία του νουάρ. «Η Τσαιναταουν» του Ρομάν Πολάνσκι, «ο Ταξιτζής» του Μάρτιν ΣΚορτσέζε, «Το βασικό ένστικτο» του Τζο Εστερχας, οι ταινίες του Μαικλ Μαν όπως «Η Ένταση», το «Κολάτεραλ» κι οι «Σκληροί του Μαιαμι», το «Παλπ Φιξιον» του Κουεντιν Ταραντίνο και η «Αμαρτωλή Πόλη» του Ρομπερτ Ροντριγκεζ είναι χαρακτηριστικά δείγματα μιας νέο νουαρ αισθητικής.

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΛΟΣ ΑΝΤΖΕΛΕΣ ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΟ και ΒΑΣΙΚΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ– Τζερυ Γκολντσμιθ

Υπάρχουν βέβαια και οι σκηνοθέτες που βουτάνε μέσα στην εποχή του νουάρ όπως ο Σαμ Μεντες με το «Ο δρόμος προς την απώλεια» και άλλοι που θα κάνουν όλη αυτή την αισθητική ψυχολογική σεναριακή εμμονή. Ο Ντειβιντ Λιντς είναι άξιος εκπρόσωπος του ψυχω-νουαρ με το Μπλε βελούδο και το Μαλχολαντ Ντραιβ

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΜΑΛΧΟΛΑΝΤ ΝΤΡΑΙΒ (2001 σκηνοθεσία :Ντειβιντ Λυντς μουσική : Αντζελο Μπανταλαμεντι)

Απαραίτητο στοιχείο για την πλοκή της ιστορίας και στο νουάρ είναι η μουσική. Και είναι από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις όπου η μουσική πρωταγωνιστεί στην ταινία. Είναι μελωδίες που στοιχειώνουν το μυαλό μιας ατμοσφαιρικής ορχηστρικής μουσικής και ρυθμοί που συμμετέχουν στο κυνηγητό και στην καταδίωξη του ήρωα προκειμένου να εξαλείψει το κακό. Την εποχή που το νουάρ διέπρεψε, δηλαδή την 20ετία 40-60, οι συνθέτες αυτοί μας έδωσαν άριστα δείγματα της σκοτεινής ατμόσφαιρας του νουαρ επηρεάζοντας σε αρκετές περιπτώσεις την μετέπειτα πορεία και άλλων συνθετών ακόμα και της εποχής μας.

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ (1950 - σκηνοθεσία : Μπιλι Γουαλντερ, παίζουν Γουιλιαμ Χολντεν, Γκλορια Σβανσον μουσική Φραντς Γουαξμαν Όσκαρ μουσικής το 1950)

Απαισιοδοξία, σκοτάδι, κινηματογράφηση με σκιές και αντιήρωες χαρακτηρισμένοι από ηθικά κίνητρα, διφορούμενες τακτικές και η σκοτεινή όψη του αστικού τοπίου. Για να μεταφράσει την πλοκή και την νουαρ ψυχοσύνθεση ο μουσικοσυνθέτης έπρεπε με τη μουσική του να μεταφέρει τις σκοτεινές εικόνες που έβλεπε στις παρτιτούρες της ορχήστρας του. Οι συνθέσεις του έχουν άρα την ίδια σκοτεινή διάθεση όπως ο ήρωας της ταινίας, ψυχολογικές μεταπτώσεις αλλάζοντας απότομα ρυθμούς, συναισθηματικές εξάρσεις, όπου είναι απαραίτητο αυτό και το επιβάλει η πλοκή της ταινίας, ενσωματώνει επίσης ηχοχρώματα που χρωματίζουν με όλα τα στοιχεία της μουσικής κλίμακας, όπως βαγκνερικές ενορχηστρώσεις, μουσική που δηλώνει φόβο ή απειλή, μελαγχολικές νότες και αρκετές αντηχήσεις του σασπένς.

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΟΙ ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ Νο 05 02.10 (Μικλος Ροζα, 1947 Σκηνοθεσία Ρομπερτ Σιοντμακ, βασισμένο σε μια νουβέλα του Ερνεστ Χεμινγουει, Παίζουν Μπαρτ Λανκαστερ, Αβα Γκαρντνερ)

Την εποχή που το νουάρ είναι στις δόξες του αρκετοί από τους συνθέτες των μεγάλων στούντιο θα πειραματιστούν με τον ήχο και τον ρυθμό του. Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Μικλος Ροζα. Ο Ουγγρικής καταγωγής συνθέτης μας δίνει μερικές από τις καλύτερες νουάρ μουσικές σε ταινίες όπως Σπελμπαουντ του Αλφρεντ Χιτσκοκ, brute force, naked city του Ζυλ Ντασεν, η ζούγκλα της ασφάλτου του Τζον Χιούστον. Ο Βρετανός Αντολφ Ντοιτς, σπουδαίος συνθέτης του Χόλυγουντ τη δεκαετία του 50 δίνει επίσης σπουδαία δείγματα μέσα από το Γεράκι της Μάλτας και το High sierra. Ο Φραντς Γουαξμαν στη Λεωφόρο της Δύσεως του Μπιλι Γουαλντερ δίνει κι αυτός μια έξοχη πτυχή της νουάρ μουσικής αισθητικής που θα τιμηθεί μάλιστα με Όσκαρ. O Χενρι Μαντσίνι με τη μουσική του στο «Άγγιγμα του κακού», την ταινία του Όρσον Γουελς που κλείνει ουσιαστικά τον κύκλο του κλασσικού νουάρ μας δίνει μια άλλη πτυχή της μουσικής του πορείας.

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΤΟ ΑΓΓΙΓΜΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ Νο 1 (1958 – σκηνοθεσία ορσον Γουελς, παίζουν Τσαρλς Ιστον και Τζανετ Λι, όρσον Ουελς - μουσική Χενρυ Μαντσινι)

Και βέβαια πιο σύγχρονοι μουσικοί που θα τιμήσουν τη νουάρ αισθητική στον ήχο τους ο Τζερυ Γκολντσμιθ στο Λος Αντζελες Εμπιστευτικό το πρώτο βιβλίο της τετραλογίας του Ελροι που μεταφέρθηκε με υπέροχο τρόπο στον κινηματογράφο, ο Άντζελο Μπανταλαμέντι πιστός συνεργάτης του Ντειβιντ Λιντς με τις σκοτεινές μουσικές του στο Μπλε Βελούδο και Μαλχολαντ Ντραιβ, ο Τομας Νιούμαν στον Δρόμο προς την απώλεια του Σαν Μέντες.

ΜΟΥΣΙΚΗ – Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ νο 26 – 03.50 (2002 σκηνοθεσία Σαμ μεντες, παίζουν Τομ Χανκς, Πολ Νουύμαν, Τζουντ Λο, μουσική Τομας Νιουμαν υποψήφιος για αυτή τη μουσική που συνδέει την τεχνοτροπία του συνθέτη με τη νουαρ αισθητική)

Μιλάμε εδώ και ώρα για το νουάρ αλλά τελικά τι είναι νουάρ? Είναι ένα συγκεκριμένο είδος κινηματογράφου ή μήπως απλά μια αισθητική πρόταση που σημάδεψε την έβδομη τέχνη? Η αλήθεια είναι ότι ξεκίνησε από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό για να επηρεάσει αργότερα το ίδιο ένα άλλο κύμα έκφρασης, τη νουβελ βαγκ. Απέκτησε φίλους και πιστούς οπαδούς σε όλα τα μήκη κα πλάτη της γης.
«Το φιλμ νουάρ έχει πεθάνει!» διατυμπάνιζε πριν από λίγο καιρό στο Φεστιβάλ Βενετίας ο Τζέιμς Ελρόι, ο συγγραφέας της «Μαύρης Ντάλιας» και βασιλιάς της σύγχρονης... νουάρ λογοτεχνίας. «Είναι ένα είδος που έζησε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ως το τέλος της δεκαετίας του '50». Τελικά ίσως και να έχει δίκιο ο Ελροι. Το αυθεντικό φιλμ νουάρ είχε ημερομηνία λήξης. Κι αν αναγνωρίζει κανείς ότι τις τελευταίες δεκαετίες το είδος επανέρχεται με νοσταλγία, η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για ένα πρώην κινηματογραφικό είδος που μετουσιώθηκε σε κινηματογραφικό στυλ. Ένα στυλ που ακόμη μας γοητεύει και μας καλεί να το προσέξουμε

ΜΟΥΣΙΚΗ – ΑΜΑΝΤΟ ΜΙΟ – ΠΙΝΚ ΜΑΡΤΙΝΙ